مناسب سازی فضا

مناسب سازی فضاهای شهری به جهت استفاده معلولین

نرگس سادات خلیلی

دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تفرش

چکیده

تمامی افرادی که به دلیل فقدان یکی از ملزومات زندگی متعارف اجتماعی به گونه ای متفاوت از سایرین زندگی می کنند معلولند . معلولیت بیش از آن که جنبه ی پزشکی داشته باشد جنبه ی اجتماعی دارد و میانگین 10% از افراد جامعه را معلولین تشکیل داده اند .امروزه در در دنیا این اعتقاد وجود دارد که مناسب سازی و توسعه محیط های بدون مانع برای همه ی افراد جامعه و با هر سطح توانائی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است و تعلق به یک قشر و گروه خاصی ندارد و در نگاه کلی جهت مناسب سازی و تسهیل دسترسی معلولان به امکانات و فرصت های برابر در جامعه تلاش های بسیاری در کشورهایی مختلف صورت گرفته است، اما در قیاس با اهمیت استانداردهای معلولین و توجه کشورهای جهان به این امر کشور ما با توجه به امکانات مالی نتوانسته در حق این قشر از جامعه کارهای لازمه را انجام دهد. با توجه به اینکه مناسب سازی و استانداردهای مبلمان شهری یکی از عوامل بسیار مهم در شکل گیری آسایش و راحتی معلولین می باشد و همچنین می تواند امتیازی مهم برای هر شهر به وجود آورد. در این نوشتار سعی شده مشکلات این قشر از جامعه به تصویر کشیده شود و در نهایت راه هایی برای بهتر شدن این مشکلات ارائه گردد.

کلمات کلیدی: معلول، معماری، شهر، استاندارد، موانع.

مقدمه

شهر مجموعه ای از ترکیب عوامل مختلف طبیعی، اجتماعی و محیط ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. محیط شهری نیز شامل کل مجموعه شهر می شود که درآن برای جابه جایی و حمل ونقل انسانها در این محیط، وسایل نقلیه شهری نقش مهم و اساسی را ایفا می کند. کشور ما در زمینه مناسب سازی محیط شهری برای حرکت افراد معلول چه به صورت نظری و چه به صورت اجرائی دارای تجربه ی طولانی نیست، مطالعات و فعالیت های انجام شده، یا در ارتباط با بررسی جنبه های ویژه از موانع حرکتی، به ویژه در ارتباط با ورود و حرکت در ساختمان های عمومی شهر و یا در ارتباط با تدوین ضوابط و مقرراتی که بیشتر بر مبنای مرور و اقتباس از تربیت سایر کشور ها قرار داشته بوده است.در این میان برطرف کردن موانع معماری در سطح شهر و رفع مشکلات موجود در جهت تسهیل از وسایل حمل و نقل عمومی، از عوامل بسیار مهم و موثر در حضور مطمئن افراد با محدودیت های حرکتی می باشد که با استفاده از طراحی شهری متناسب با نیاز های وقت می توان به شهری بدون مانع دست یافت، در این بین طراحی شهری نقش موثری ایفا می نماید.طراحی و ارائه گونه ای از معماری مطلوب یک شهر می باشد که برای معلولین و افراد دارای ناتوانی های جسمی و حرکتی دعوت کننده و قابل دسترس باشد و مانعی در حرکات و رفت و امد های روزمره آنان ایجاد نکند. یک شهروند معلول از حقوق اجتماعی برابری با سایرشهروندان برخوردار است و این حقوق برابر، شامل امکان دسترسی آسان به اماکن مختلف شهری می شود.مناسب سازی مبلمان شهری که برای معلولین قابل دسترس باشد، به منظور دستیابی به زندگی مستقل نحوه ای خود مسئول زندگی خویش بوده و تا به خود آفایی برسند و نیز بتوانند به جامعه بپوندند، از اصول شرافت و وقار انسانی محسوب می شود.مبلمان شهری در ایران در طراحی خود چه در قدیم که اطلاعات و اگاهی نسبت به حقوق معلولین کمتر بوده و چه در بخش هایی که به تازگی ساخته شده اند دچار مشکل عدیدی می باشد.کمبود ها، نواقص و موانع معماری موجود در محیط زیست و اجتماع، محدودیت های بیشتری را در اجرای امور زندگی، فردی و اجتماعی این قشر از جامعه ایجاد می نماید، راه حل موجود برای تسهیل زندگی این افراد وبازگردانیدن آنان به عرصه فعالیت به عنوان نیروی انسانی مفید در کشور رفع موانع شهری از پیش روی انان می باشد. در این مقاله سعی شده برخی موانع موجود در طراحی شهری ایران مطرح و در مقابل راه کارهایی جهت فاقد امدن بر این مشکلات ذکر گردد.

معلولیت وانواع ان

قبل از پرداختن به موانع موجود در شهر باید این نکته را در نظر داشت که معلول کیست و دارای چه مشکلات ومحدودیت هایی از نظر فیزیکی می باشد و با داشتن آگاهی کامل از هویت جسمی و حرکتی او به برنامه ریزی شهری بدون مانع برای آنان بپردازیم.

معلول کسی است که به علت داشتن نقص عضوی، دچار مشکلاتی در اجرای فعالیت های عادی روزمره اش شود و معلولان جسمی و حرکتی افرادی هستند که به علل مادر زادی و یا در اثر صدمات و بیماری های مغز و اعصاب، ارتپدی و رماتولوژی دچار کاهش دائمی و یا موقتی توانائی های جسمی شده اند و قادر به ادامه ی زندگی به طور مستقل نمی باشند.

از طرفی دیگر در نظر عوام معلول به کسی گفته می شود که بر روی صندلی چرخدار حرکت می کند در حالیه معلولیت در شش گروه جسمی و حرکتی، ذهنی، بینایی، شنوایی، گفتاری و روانی هستند. در این مقاله به دلیل محدودیت در تعداد صفحات و طیف گسترده مطلب به مشکلات افرادی با محدودیت های شنوایی و بینایی و غیره،پرداخته نمی شود و بیشتر افراد با محدودیت های جسمی و حرکتی را مورد نظر قرار می دهیم.با بررسی رابطه ی بین نوع معلولیت، ابزار حرکتی مورد استفاده و توان حرکتی افراد معلول می توان به این نتیجه دست یافت که تمامی افرادی که دارای مشکلات جسمی و حرکتی هستند به دو گروه عمده تقسیم می شوند:

گروهی که به هنگام جا به جایی مجبور به استفاده از وسایلی مانند عصا، چوب زیر بغل و غیره می باشند. (ایستاده)
گروهی که برای جابه جایی خود مجبور به استفاده از صندلی چرخدار می باشند. (نشسته)

این گروه خود دارای زیر بخش هایی هستند:

الف) افرادی که بر روی صندلی چرخداردستی می نشینند و برای اداره امور خود احتیاج به کمک ندارند و قابلیت خوبی برای هدایت ویلچر دارند.

ب) افرادی که بر روی صندلی چرخدار می نشینند و برای اداره امور خود احتیاج به کمک دارند و فضای بیشتری برای هدایت ویلچر نیازمند می باشند.

ج) افرادی که ازصندلی چرخداراستفاده می کنند و میزان معلولیت انان بسیار بالاست و وابسته به کمک های مخصوص شخص دیگر و وسایل کمکی می باشند، این دسته از افراد به ویلچر های بزرگ الکتریکی و فضای بیشتر برای حرکت ویلچر نیاز دارند.

این امر که افراد دارای محدودیت های حرکتی در کدام یک از گروه های تعریف شده قرار می گیرند به هنگام برنامه ریزی فضاهای فعالیتی گوناگون به خصوص مبلمان شهری و ساختمان های عمومی ضروری می باشد، زیرا هر چه میزان نقص عضو و معلولیت بالاتر باشد مقدار سطح ازاد لازم برای جابه جایی فرد معلول به روی صندلی چرخدار بیشتر خواهد بود، بنابراین می توان گفت که اندازه هایی که برای جابه جایی و حرکت صندلی چرخدار مناسب است به میزان معلولیت و محدودیت های حرکتی فرد معلول و مهارتش در هدایت صندلی چرخدار بستگی دارد.

محیط شهری

قبل از پرداختن به محیط شهری، ابتدا به معرفی اولین و کوچترین واحد ان، یعنی محله می پردازیم.محل یکی از بخشهای محیط شهری می باشد که در حول و حوش خانه بدون نیاز به استفاده از وسایل نقلیه، قابل دسترس است و پس ازمحیط خانه اولین جایی است که فرد معلول با مشکلات عدیده ای جهت رفت وامد در ان مواجه می شود. بافت محله ها در ایران به موجب تاثیر عوامل گوناگون مانند اب و هوا، جغرافیا، نحوه احداث و رشد فضاهای مسکونی،مصالح و فن ساختمان، شیوه معیشت و اسکان با یکدیگر متفاوت است.

در ایران معابر در اکثر محلات قدیمی باریک و پوشیده از سنگفرش نا هموار و نامناسب برای حرکت معلول بر روی صندلی چرخدار می باشد.باریکی این معابر گاهی به حدی است که امکان رفتن تا جلوی در خانه توسط وسیله نقلیه وجود ندارد و نیز باریکی پیاده روها موجب شده که امکان عبور یک فرد عابر از کنار یک فرد معلول بر روی صندلی چرخدار ممکن نباشد، در قسمت زیر به برخی از استانداردهای معابر اشاره شده است:

عرض پیاده روها باید متناسب با تراکم حرکت(ترافیک)پیاده طراحی شود، هرچند ابعاد حداقل زیر باید همواره مورد توجه قرار گیرند.

حداقل عرض یک معبر پیاده با حجم ترافیک کم باید1.1 -0.9 متر باشد.
در صورت باریک بودن معبر پیاده باید نواحی ویژه چرخش و عبور صندلی چرخدار در فواصل مناسب و با توجه به شیب و طول پیاده رو سطوح هموار و به قصد و منظور از حرکت ایجاد می شود.
حداقل عرض خالص معبر پیاده که بتواند حرکت چرخشی یک صندلی چرخ دار و یا عبور دو صندلی از کنار هم را فراهم اورد،باید 160 – 150 باشد.
رو،فضای کافی برای چرخش صندلی چرخ دار را فراهم می اورد.

وجود جوی های هدایت کننده اب در میان کوچه ها، وجود اختلاف سطح در معابر، اختلاف سطح و ناهمواری اسفالت یا سنگفرش کف پیاده رو ها، وجود جوی اب ما بین پیاده رو و خیابان و کمبود تعداد پل های ارتباطی و نامناسب بودن ساختمان پل و عرض ان،پل عابر پیاده از نوع پله برقی و حتی اگر از سطح شیب دار برای سهولت عبور معلولین استفاده شده باشد، زیرگذرگاه هایی که هیچ تعریفی در طراحی ان برای افراد معلول نشده، ارتفاع نا مناسب تلفنهای عمومی و شیر های اب سرد کن با توجه به سطح دسترسی معلولین و غیره همگی موجب تشدید معلولیت افراد معلول در محیط مبلمان شهری گشته اند وانان را از نعمت رفت وامد بدون نیاز به کمک دیگران محروم کرده اند.

منظور از محیط شهری محیطی است که شامل کل مجموعه شهر میشود.برای جابه جایی و تغییر مکان انسانها در این محیط ،وسایل نقلیه شهری نقش مهم و اساسی را ایفا می کنند. محیط شهری شهر های ایران را می توان به سه بخش قدیمی، میانی، و بیرونی تقسم بندی کرد.بخش قدیمی شامل کوچه پسکوچه های تنگ و باریک و به دلیل عملکرد تجاری و اداری فشرده ای را دارا هستند، تراکم ترافیک در ان بسیار بالا بوده و رفت و امد برای افراد سالم نیز مشکل است.بخش میانی نسبت به بخش قدیمی بافت بازتری داشته و کوچه ها نسبتا عریض تر است.بخش بیرونی که عمدتا محصول فعالیتهای ساختمانی دهه های اخیر است فاقد ارزش فضایی بخش قدیمی و میانی بوده و ترکیب این بخش یکنواخت، بی هویت و ناهماهنگ می باشد.در کمال ناباوری در هر سه بخش یاد شده مشکلات عبور و مرور برای افراد معلول به قوت خود باقی است و هیچکدام از امکانات شهری ما به گونه ای طرای نشده اند که استقلال یک معلول را ارج نهند.فرد معلول در مسافرت های درون شهری باز هم وابسته به اعضای خانواده و یا رهگذران کوچه و خیابان است.بسیار دیده ایم که عابران پیاده معلول حرکتی نشسته بر ویلچر را برای عبور از پل کمک می کنند .مشکلات در جوامع توسعه نیافته به شکل جدی تری بروز می کنند چون در جوامع پیشرفته، سیستم های شهر سازی و همچنین امکانات شهری از قبیل مترو، پارک، سینما و … با مدد تکنولوژی روز تا حد زیادی مشکلات معلولین جسمی حرکتی را مرتفع ساخته است اما در جوامعی مانند جامعه ما که حتی افراد عادی در ان نمی توانند ان طور که باید و شاید راحت زندگی کنند معلولین به خصوص معلولین جسمی و حرکتی اغلب ناچار می شوند از جامعه دوری کنند.

در ادامه این بحث به یکی از مهم ترین بخش های محیط شهری که نقشی حیاتی در جا به جایی شهروندان ایفا می کند و نیز دارای مشکلات عدیده ای جهت استفاده توسط افراد معلول می باشد، می پردازیم.وسایل حمل و نقل عمومی برای جابه جایی افراد جامعه در داخل شهر و در بین شهر ها اهمیت به سزایی دارند.برای افرادی با مشکلات و محدودیت هایی حرکتی که نیاز به کمک گرفتن از وسایل می دارند این موضوع اهمیتی دو چندان دارد.در حال حاضر اتوبوس های شهری و نیز به تازگی مترو نقش بیشتری در حمل و نقل افراد ایفا می کنند.در اینجا مشکل اساسی در درجه اول عدم وجود و یا کمبود وسایط در نظر نگرفتن مشکلات معلولین در طراحی این وسایل نقلیه می باشد.برای مثال باریکی در ورودی، راهروی بین صندلی ها و عدم وجود فضایی مناسب برای قرارگرفتن ویلچر در داخل اتوبوس را میتوان نام برد،ایستگاه های اتوبوس نیز اکثرا نه تنها برای معلولان جسمی و حرکتی بلکه برای افراد مسن و نابینایان نیز به سبب عدم وجود ارتباط مناسب و صحیح مابین پیاده رو و خیابان در ایستگاه، به تنهایی قابل استفاده نمی باشد.در خیابان هایی که خطوط ویژه عبور اتوبوس در انها ایجاد شده، ایستگاه ها اکثرا بر روی جزیره هایی به ارتفاع 25 cm آن هم در وسط خیابان قرار دارند،متاسفانه هیچ قسمتی از این ایستگاه ها با سطح شیب دار به خیابان اتصال پیدا نکرده است.نحوه سوار شدن به اتوبوس نیز خود بحث دیگری است، اختلاف سطح ایستگاه های اتوبوس با کف اتوبوس، سوار شدن ویلچر سوار به اتوبوس را غیر ممکن می سازد.مترو نیز به عنوان جدید ترین و کاربردی ترین وسیله حمل و نقل در سطح شهر های بزرگ ما نیز از این مشکلات به دور نمی باشد.وجود پله های متعدد، عدم تعبیه اسانسور و یا پله برقی یا سطح شیبدار مناسب جهت ورود و خروج به زیرزمین مترو و واگن قطار، عدم فضاسازی مناسب جهت جایگیری صندلی چرخ دار در واگن ها و غیره از مشکلات کلی این پایانه حمل ونقل می باشد.

اسانسور معلولین

امروزه استفاده از اسانسور برای عموم مردم مخصوصا معلولین امری بدیهی و اجتناب ناپذیر می باشد و با پیشرفت هایی که در حال حاضر در عرصه علم و تحول دانش فنی صورت گرفته، تامین تسهیلات و امکانات برای افراد در سطوح مختلف یک امر و یا وظیفه مهم تلقی میگردد.و علاوه بر برخورداری از یک طرح مشخص به معلولین و سایر افراد امکان دسترسی فیزیکی و یا ورود بهتر به داخل ساختمان را می دهد و امکانات ضروری در بسیاری از ساختمان های چند طبقه ویا املاک و خانه های یک طبقه به شمار می رود که قادرند تا تسهیلات و خدمات لازم را از لحاظ دسترسی در اختیار افراد معلول قرار دهند و عموما در مقایسه با اسانسور های معمولی از فضای کمتری برخوردار هستند زیرا مثل یک اسانسور معمولی در داخل یک مجرای عبوری که از میان طبقات ساختمان بگذرد، قرار نمی گیرند.

نتیجه گیری

در این نوشتار سعی شده با توضیح و به تصویر کشیدن موانع های موجود در کشور ایران به عنوان کشور در حال توسعه یافته به عمق وضعیت نابسامان محیط های شهری و مناسب سازی شهر برای افراد معلول(جسمی و حرکتی) اشاره شود و همچنین به معضلات حمل نقل انان چه در سطح شهر چه در ساختمان های عمومی پرداخته شده و تلاشی برای رفع این معضل اجتماعی بزرگ گردد. با نگاه عمیق به این وضع متوجه می شویم که جبران این نابسامانی ها چندان سخت نبوده و به راحتی می توان با کمی تامل و برنامه ریزی و وضع مناسب قوانین ساخت و ساز برای معلولین جامعه و رعایت و اجرائی نمودن این اصول معضلات تردد معلولین و مبلمان شهری جامعه را رفع کرد.

پیشنهادات

عدم صدور مجوز در بخش های مختلف برای اماکن و ساختمان هایی که ضوابط مناسب سازی را رعایت ننموده اند.
نظارت مداوم دستگاهایی مثل دفتر مهندسی استانداری، نظام مهندسی، مسکن و شهر سازی، شهرداری ها و … بر اجرای بهینه فرایند مناسب سازی
مناسب سازی وسایل نقلیه عمومی جهت تسهیل در ایاب و ذهاب معلولین و جانبازان توسط دستگاه های متولی مثل سازمان اتوبوس رانی و تکسیرانی
فراهم نمودن تجهیزات و تکنولوژی لازم جهت رفع موانع ارتباطی
رعایت اصول مناسب سازی در تهیه طرحهای (جامع، هادی و تفضیلی) و توجه به استانداردسازی محیط شهری و روستایی
استفاده از الگو های ساختمانی مناسب و بهره گیری از نظرات متخصصین و توجه به این نکته که نباید مناسب سازی فقط شخص معلول را تا طبقه همکف راهنمائی نماید بلکه بخشهای مختلف ساختمان بایستی در این خصوص مد نظر قرار گیرند.
حضور مداوم نماینده تشکلهای معلولین و جانبازان در شهرداری ها جهت پیگیری امور مناسب سازی
اختصاص بخشی از اعتبارات و عوارض دریافتی توسط شهرداری ها به امر مناسب سازی محیط های شهری
انتخاب یک خیابان در شهر ها به عنوان الگو با رعایت تمامی اصول مناسب سازی جهت ترویج فرهنگ مناسب سازی
پی گیری بیشر معلولان وحتی سایر افراد هر محل به معضلات و موانع موجود در شهر برای معلولین
فراهم نمودن تسهیلات لازم برای افراد دارای معلولیت جسمی و حرکتی به نحوی که با مناسب سازی فضاهای شهری و محیط های داخلی اماکن عمومی، حرکت این افراد بدون نیاز به دیگران صورت گیرد.